Rozdział 14

Kręgi na wodzie

„Społeczeństwo reprezentowane przez solidarnościowe elity okazało się dla nich szalenie zacofanym „materiałem do modernizacji”: tradycyjna klasa robotnicza powinna zaniknąć, rolnicy w ilości powyżej paru procent to wstyd wobec Europy, a inteligencja czym prędzej powinna się przekształcić w klasę średnią czy salariat, żeby zlikwidować wschodnioeuropejską anomalię rozwojową.”
(Robert Spałek „Jarosław Guzy. U źródeł złego i dobrego. Rozmowy z pierwszym przewodniczącym Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS”, IPN, Warszawa 2009)

Kapitulacja westmanów, a tym bardziej ich późniejsze wysługiwanie wrogim Polsce siłom, miały swoje doniosłe i przykre konsekwencje. Jak by bowiem nie skłócono wewnętrznie polskiego społeczeństwa, inteligencja pozostała elitą. Za jej przykładem i zachętą, a także pod wpływem propagandy medialnej, której nikt się nie przeciwstawiał, zaczęły intelektualnie godzić się z rzeczywistością również warstwy niższe.

Musicie tu wiedzieć, jak wyglądała mentalność typowego polskiego chłopa oraz robotnika - mieszkańców małych miast w tych rozważaniach pomijam, ponieważ wskutek upadku rzemiosła i centralizacji handlu straciły one swoją oryginalność. Chłop przyzwyczajony był od schyłku XIX w., że z upływem czasu jego życie stawało się coraz łatwiejsze. Praca na dziewiętnastowiecznej wsi, na której nie było jeszcze maszyn – zwłaszcza na przeludnionej wsi polskiej, gdzie ludzie ani nie odżywali się dobrze, ani często nie było ich stać na pełne wyposażenie gospodarstwa w sprzęt i siłę pociągową – była bardzo ciężka.

Po 1989 r. „ludzie nowocześni” z dużych miast zaczęli masowo kupować od chłopów ziemię pod domki letniskowe. Przynosiło to duże zyski. Chłop zrozumiał, że widać dalszy etap ułatwiania życia polega na tym, że się radośnie żyje z wyprzedaży ojcowizny. Z czasem przyzwyczajał się do tej myśli i zaniedbywał ziemię coraz bardziej – zwłaszcza, że nie przynosiła praktycznych zysków, a jak się dowiadywał, to zysk jest najważniejszym miernikiem wartości każdej działalności. „Jeśli nawet przyjdzie sprzedać wszystko, to zawsze będzie można przenieść się do dużego miasta i tam stać się człowiekiem jeszcze bardziej nowoczesnym”. Oczywiście, chłop, który dziś sprzedaje ziemię pod domek letniskowy nielubianemu przez siebie – bo egoistycznemu, aspołecznemu i konsumpcjonistycznemu - mieszkańcowi dużego miasta, jutro tak samo chętnie sprzeda ją dowolnemu obcokrajowcowi. Zwłaszcza, że ten drugi będzie mógł zapłacić dużo więcej.

Co prawda, tradycyjna chłopska mądrość nakazywała umiar, szacunek do ojcowizny, trzymanie się jej z przysłowiowym chłopskim uporem, poprzestawanie na tym, co się samemu wypracowało. Czytałem kiedyś o chłopie w Łomżyńskiem, który nie chciał w czasie pierwszej okupacji sowieckiej (od 1939 r.) przyjąć ziemi z parcelacji majątku ziemiańskiego, mówiąc, że dziś on weźmie cudzą własność, a jutro ktoś weźmie jego. Wyraźnie więc uznał, że na tym się nie skończy – gdy raz się uzna, że można kogoś pozbawić własności, potem ten, kto jest u władzy, może pozbawiać jej kogokolwiek. Zdawał sobie również sprawę, że udział w pozbawieniu kogoś własności oznacza moralną zgodę na bałagan, który nastąpi potem. On zaś tej zgody dawać nie chciał.

Niestety, tradycyjne chłopskie mądrości do nowej rzeczywistości pasowały dokładnie tak samo, jak wartości inteligenckie. Były uważane za przejaw zacofania, co na zasadzie przekonania, że kapitalizm to nowoczesność, a jedyną alternatywą dla niego jest komunizm, utożsamiano coraz częściej... no, zgadnijcie, z czym? Chłop, który przestał żyć w swojej tradycyjnej, ludowej kulturze, żył zresztą w świecie, w którym głównym autorytetem i źródłem informacji stał się telewizor. Chłop widział w nim Polaków, którzy pomagali w przechodzeniu polskiej własności w obce ręce, i jeszcze byli za to chwaleni. Widział ludzi, którzy żyli na kredyt, i byli nazywani zaradnymi oraz nowoczesnymi. Dowiadywał się też z niego, że prawdziwie nowocześni są mieszkańcy dużych miast, a reszta to nieudacznicy. Widział w nim wszystko to, co dla niego było naganne i obrzydliwe – ale przedstawiane było właśnie jako przejaw elitaryzmu. Wszystko to oczywiście stało w jaskrawej sprzeczności z tradycyjną mądrością chłopską – i chłop zrozumiał, że ona nie jest już aktualna, bo „teraz świat jest inny”.

Robotnik z kolei zdawał sobie sprawę, że ceną przystosowania do warunków pracy w przemyśle jest pewnego rodzaju uwstecznienie osobowości, a więc pewien defekt w sferze wartości niematerialnych. Przemysł sprzyjał materializmowi – mechanizacji człowieka i ograniczeniu się wyłącznie do pracy zarobkowej oraz fizjologicznej regeneracji. Prace fizyczne w przemyśle, zwłaszcza początkowo, gdy mechanizacja była jeszcze słaba, były bardzo destrukcyjne dla psychiki i intelektu – np. przykręcanie przez całe życie jednej śrubki. Co prawda, robotnicy z okresu powojennego, a zwłaszcza z czasów „Solidarności”, wychodzili z tego, upodabniając się coraz bardziej do inteligencji, ale wszystko zdusił zimny prysznic „wolności”.

Teraz robotnicy – czy byli robotnicy - wytłumaczyli sobie, że widać jest takie ogólne prawo, iż cała „nowoczesność” i „rozwój” polegają na budowie wartości materialnych kosztem niematerialnych. Teraz więc, na nowym jej etapie, powinni zajść w tym kierunku jeszcze dalej. Stać się jeszcze bardziej „trybikiem w machinie”, zwłaszcza gdy w Polsce praktycznie zlikwidowano przemysł – to w przypadku zwykłego pracownika niewykonalne1. Można jednak się za to ogłupić i zdziczyć – zwłaszcza, że ten właśnie kierunek wskazywały media, wzywające do „wyzwolenia się” z zasad moralnych. Nic dziwnego, że granice między dawnymi robotnikami a światem przestępczym zaczęły się coraz bardziej zacierać2.

***

Zło rozchodziło się jak kręgi na wodzie. Pouczające pod względem obserwacji przemian społecznych były moje wyprawy po Mazowszu, które miały miejsce na przełomie tysiącleci. Przekonałem się, że patologie społeczne tworzą krąg wokół Warszawy. Że istnieją poza tym kręgiem jeszcze tereny tak „zacofane”, iż np. znajdujący się w jakiejś miejscowości nieużytkowany budynek nie jest wykorzystywany jako ubikacja. Widziałem też, jak patologie w pewnych miejscach, w których ich nie było, pojawiają się i z roku na rok się wzmacniają. Gdy byłem pierwszy raz w północnej części Kurpiowszczyzny Zielonej, nie widziałem w ogóle zjawiska „wyzwolonej” spod władzy rodziców, zdziczałej młodzieży. Potem pojawiło się ono, a później z każdym rokiem było coraz silniejsze.

Stała się więc rzecz niesłychana i dotąd niewyobrażalna – dotychczasowa inteligencja, która – mimo wad - była motorem postępu etycznego i intelektualnego, zmieniła raptem front o 180 stopni i zaczęła przodować w przyjmowaniu i rozpowszechnianiu zła3 oraz głupoty. Im bardziej centralnym ośrodkiem była dana miejscowość, tym w większym stopniu było to widać. Reszta ludności, poganiana przez media obelgami, rychło zaczęła brać na swój sposób przykład z elit. Okazywało się zresztą, że jest to bardzo łatwe i przyjemne – wprawdzie na krótką metę, ale tego media akurat nie mówiły.

W ten właśnie sposób, w imię „wolności i rozwoju”, ideały „Solidarności” zostały utopione w gnojówce.

***

Gdy patrzyło się na „modernizujące” Polskę „wolnościowe” przemiany, odnosiło się wrażenie, że z Polaków uchodzi powietrze. Zanikały szybko funkcje społeczne i dawne wpływy inteligenckie wśród warstw niższych, przejawiające się choćby w zainteresowaniach intelektualnych. Więź społeczna zaczęła się rozkładać.

Społeczeństwo, dawniej składające się – zupełnie po „feudalnemu” – z warstw różniących się pełnioną w nim misją: chłopów, robotników i inteligencji, z pozostałościami tożsamości małomieszczańskiej, przemieniało się w społeczeństwo „nowoczesne”. Skonstruowane ono było wg zupełnie innych zasad, bliźniaczo podobne do komunistycznego ideału „społeczeństwa bezklasowego”. Zaczynało się ono składać teraz z panów, którzy mają prawa, bo mają znajomości i pieniądze (na ogół postkomunistów, byłych esbeków i cudzoziemców), niewolników, którzy mają wyłącznie obowiązki, oraz pozbawionego jednego i drugiego marginesu społecznego, używanego czasem przez tych pierwszych do trzymania w ryzach tych drugich. Dwie pierwsze grupy wyznawały kult pieniądza i różniły się w oczach ogółu tym, czy posiadały go dostatecznie dużo, by decydować. Trzecia grupa składała się pariasów, których jednak na swój sposób szanowano - bo się ich bano.

Część niewolników naiwnie wierzyła, że istnieje szansa na dołączenie do grupy panów - i w celu, by się to udało, zaharowywała się dla swoich zwierzchników na śmierć. Tę „śmierć” niekoniecznie trzeba uważać za przenośnię – znany jest styl życia „młodych, wykształconych, dynamicznych pracowników nowoczesnych firm”, po całym tygodniu szaleńczego „wyścigu szczurów” odreagowywali się w klubach, czego elementem były nader często narkotyki i przypadkowe stosunki seksualne4. Bardzo często kończyło się to smutno.

Ci, którzy tej wiary w awans nie posiadali lub ją stracili, staczali się do grupy trzeciej5. Więź, solidarność międzyludzka oficjalnie dopuszczalna stawała się tylko wśród marginesu społecznego (przez co dodatkowo zaczynała się źle kojarzyć). Doprawdy, aż dziwi, że w czasach, w których kwestionuje się sens istnienia stowarzyszeń zawodowych tylko na podstawie istniejących w nich patologii, nie zrobiono z tego zarzutu i nie zaczęto więzi międzyludzkiej i poczucia solidarności oficjalne potępiać, jako przejawu bandytyzmu.

Uzupełnieniem dla tego podziału był podział społeczeństwa oparty na biologii. Materializm ma bowiem to do siebie, że segreguje ludzi, oprócz zamożności, właśnie według tych cech, jako materialnych lub bliskich materialnym. Nietrudno zauważyć, że już w czasach PRL-u były osobne osiedla dla starszych, osobne – dla młodszych; już wtedy też przeciwstawiano „zacofanych” (tj. doświadczonych) starych „nowoczesnym” (bo naiwnym) młodym. „Demokratyczna modernizacja” Polski, która miała miejsce po 1989 r., oznaczała dalszą radykalizację orientacji na biologizm. Tendencja ta stała się wręcz dominująca, starano się bowiem wypromować wręcz oficjalny, zagwarantowany prawnie podział społeczny na grupy biologiczne, oparte na konflikcie jednostek o jakichś cechach biologicznych z jednostkami o innych cechach biologicznych i w związku z tym na egoizmie grupowym. Lansowano więc jako „mniejszość” kobiety czy homoseksualistów; znamienne jest tu zresztą właśnie to obsesyjne skupienie się na kwestii płciowości. Był to z kolei rezultat typowo materialistycznego, obsesyjnego zainteresowania fizjologią i typowego dla „wolnych jednostek” hedonistycznego skupienia na przyjemności. Nie przypadkiem też radykalny feminizm wydał z siebie tzw. literaturę menstruacyjną.

Do tego właśnie sprowadzała się „demokratyczna” koncepcja „różnorodności” i „społeczeństwa obywatelskiego”. Powstaje tu jednak pytanie: czy „zacofane” społeczeństwo sprzed wprowadzenia tych zmian, oparte na podziale stanowo-zawodowym, więziach sąsiedzkich i zainteresowaniach – nie było przypadkiem chętniejsze do uczestniczenia w życiu publicznym i bardziej różnorodne?

***

Gdyby ktoś nam powiedział 20 lat temu

• że w „kapitalizmie” sowieckie czołgi zostaną zastąpione przez zachodnie pieniądze,

• że „wolność i demokracja” będą przejawiać się w walce o wprowadzenie i utrwalenie jak największej ilości patologii społecznych,

• że w „wolnej Polsce” zapanuje powszechny materialistyczny egoizm, a społeczeństwo zacznie rozproszkowywać się na jednostki, zaś byli komuniści nie tylko najwięcej z mieszkańców Polski skorzystają na przemianach, ale staną się kimś powszechnie szanowanym i uznanymi wzorcami do naśladowania,

• że będziemy musieli pod groźbą oskarżenia o dziwactwo, utopię i komunizm wyprzeć się wszystkiego, co dla nas cenne, i że będziemy potem starali się na wyścigi to lekceważyć, kompromitować i ośmieszać,

...nie uwierzylibyśmy.