Część I

Rozdział 1

Pokolenie westmanów

„Patrząc wstecz na wspaniałe lata, w których miałem niewątpliwe szczęście uczestniczyć, widzę wyraźnie, gdzie nastąpił początek tej historii. Gdzie jest to źródło, które do dziś w nas bije i z którego do dziś czerpiemy. Nazwę to umownie:
                                   WOLNA REPUBLIKA WETLINA.
Granice tej republiki nigdy nie zostały fizycznie określone, nigdy bowiem nie pokrywała psię z granicami rzeczywistej Wetliny; to ludzie tworzyli ją swoimi charakterami. W czasie, gdy rzeczywistość naszych domów daleka była od normalności, gdy rzeczywistość ulicy ociekała od paranoi, wrogości i absurdów, a granice były zamknięte, wyjazd w góry, w Bieszczady, do Beskidu Niskiego, był odczuwany jak powiew wolności. Bo to wolność tam, w górach, była. Wolność, tolerancja, niezależność, prawda. To wielkie słowa, powiecie, ale jak inaczej mam to nazwać? Toż to po prostu tak było :). A w czasach, kiedy rozpoczynaliśmy naszą górską przygodę, góry kipiały od osobowości, od niezależnej rzeczywistości, od wyzwań, które rzucało się światu... Piosenką, przyjaźnią, trudem, który wkładało się we własny rozwój... (...)
Wolnej Republiki Wetliny już nie ma. Był to jakby odprysk tej wolności, która przepięknym, czystym płomieniem pierwszej Solidarności wypaliła zło. Cel jednak został osiągnięty, i gdy ze sceny zeszła ukochana pani, za nią podążyli jej kochankowie...”
                          (westmeni.pl; wersja poprawiona – z polską czcionką)

To były piękne czasy. Wiadomo było, kto jest przyjacielem, kto wrogiem – choć nie wiadomo było, kto jest agentem wroga, udającym przyjaciela. Zdawało się, że wystarczy obalić „komunę”, by wszystkie nasze problemy rozwiązały się niemal automatycznie. Wędrówka była sposobem na ucieczkę od Systemu, by można było żyć nie w nim, lecz OBOK niego, przeciwstawiając się w ten sposób komunizmowi. Bieszczady były „jasną polaną” - rajem na ziemi, Stany Zjednoczone Ameryki – jednymi wielkimi Bieszczadami.
Tak, piszę o czasach PRL-u, ale widzianych od innej strony. Nie tylko – jak się to robi dziś – od strony octu w sklepach i czołgów na ulicach, pustych haseł i kłamliwej propagandy, ewentualnie – by wspomnieć jaśniejsze aspekty oficjalnego życia – od strony budowy wielkich zakładów. Czasy PRL to bowiem – o czym dziś zupełnie zapomniano – nie tylko życie państwa, ale i tętniąca w drugim obiegu nieoficjalna i właściwie opozycyjna już przez swoją niezależność kultura społeczeństwa. Kultura nic z władzą wspólnego nie mająca, nadająca treść życiu ludzi, od których rządząca „elita” ściśle się separowała.
Trudno będzie pojąć to tym, którzy zaczynali rozumieć świat po 1989 r. Jak można np. przywiązywać tak wielkie znaczenie do turystyki? Upatrywać swoją tożsamość¹ w tym, co, jak uczą media – niestety także katolickie – jest tylko zarobkiem i nielepszą od innych rozrywką, uatrakcyjniającą wakacyjne konsumowanie (złożone z fizjologicznego wypoczynku i folgowania sobie), a w najlepszym razie – rodzajem terapii? Jak można widzieć w niej formę obrony własnych wartości, wręcz oporu politycznego? I jaki sens ma w ogóle spędzanie wolnego czasu polegające na stawianiu sobie wymagań, skoro „dla każdego normalnego człowieka” wakacje i ferie są właśnie okresem, w którym się od wszelkich możliwych wymagań odpoczywa?
Trudno będzie to pojąć także tym, którzy funkcjonują w pozostałościach kultury tamtego pokolenia – właśnie dlatego, że są to już najczęściej tylko nędzne popłuczyny, pozbawione treści.

Niejeden też z pewnością zdziwi się, że osią oporu inteligencji polskiej w czasach PRL nie robię grupy „komandosów”, jak od dwudziestu już lat przywykliśmy sądzić, lecz coś zupełnie innego. Cóż – żyjemy w epoce, w której pobudowano już sobie piedestały z cegieł, poznoszonych przez nas wszystkich, a myśmy do tego przywykli. Nie jesteśmy więc w stanie sobie wyobrazić, że podobnie jak tłumy strajkujących robotników poradziłyby sobie – nawet lepiej – bez Wałęsy, który bez nich byłby nikim, tak samo polscy inteligenci lepiej daliby sobie radę bez swoich „komandoskich” przywódców, gdy oni sami bez inteligentów byliby zerami².

***

Kim było pokolenie westmanów? Najprościej byłoby zdefiniować westmanów jako „ludzi, którzy w okresie PRL poszukiwali wolności w naturalnym krajobrazie”. Było to pokolenie historyczne³ inteligencji polskiej, dorastające w epoce środkowego i późnego PRL-u, po 1956 r. Pokolenie czasu, w którym zelżał terror i trzeba było sobie życie jakoś ułożyć w szarej, ponurej, ale już raczej niegrożącej śmiercią rzeczywistości. Było ono zarazem inteligenckim odłamem ostatniego pokolenie historycznego Polaków, wychowanego na rodzimej polskiej tradycji, nie na medialnej papce.

Klimat czasów kształtowania się pokolenia westmanów oddaje wypowiedź Jadwigi Staniszkis (wywiad Klary Klinger „Staniszkis: Dziś młodzież ma trudniej”, „Dziennik”, artykuł umieszczony na stronie internetowej 1. 02. 09):

„Dorastałam w okresie po 1956 r., czyli po październikowej erupcji: masowe pojawienie się tłumaczeń literatury zachodniej, muzyki, to dawało oddech i poczucie dynamiki myślowej. Żyłam wtedy kulturą i poczuciem, że wszystko można, jeżeli się tego chce i włoży się odpowiednią pracę. (...) Kiedy miałam 19 lat i byłam na drugim roku studiów, komunizm istniał jako wyzwanie, które, jak się wydawało, można było pokonać słowem [a skoro słowem, to czemu nie śpiewanym?], bo komuniści histerycznie reagowali na każde niezależne słowo. Chodziło o poczucie wyścigu z rzeczywistością. Najważniejsze przy tym było zachowanie czystych rąk, konieczność zareagowania, ale bez wiary w możliwość wygrania⁴.”

***

Istotną cechą pokolenia było właśnie uwielbienie utożsamianych z Dzikim Zachodem Stanów Zjednoczonych, które, jak wierzyliśmy, miały nam pomóc się wyzwolić nie tylko z komunizmu, ale i z utożsamianego z nim materializmu. Bo nie ulegało wątpliwości, że komunizm materializm w Polsce zaprowadzał i budował. Skoro komunizm łączył się z materializmem, to kapitalizm⁵ – urastający wskutek dwubiegunowego podziału świata do jego przeciwieństwa i jedynej alternatywy – powinien działać wprost przeciwnie. Komu mogło przyjść do głowy, że jakoby jedyny alternatywny i przeciwstawny wobec komunizmu ustrój, wprowadzony po jego „upadku”, będzie działał tak samo, tylko jeszcze bardziej bezceremonialnie?
Oczywiście, wiedzę o USA i „Zachodzie” czerpaliśmy z literatury i filmów, szczególnie z westernów. Stąd też zdawało nam się, że tak właśnie wygląda Ameryka: braterstwo, brak krępujących człowieka instytucji i przygoda. I jeszcze dobry zawsze wygrywa. Utwierdzała nas w tym przekonaniu postać Ronalda Raegana - „szeryfa”. Był przecież Raegan „szeryfem” podwójnie: jako aktor i w rozumieniu przenośnym, jako „samotny” bojownik z największym złem, jakie mogliśmy sobie wyobrazić – z komunizmem. Trafiała nam do przekonania jego czarno-biała, westernowa retoryka („imperium Zła”), tak pasująca do tej wizji i do naszego światopoglądu. Utwierdzało nas to w przekonaniu, że kapitalizm to naprawdę ustrój „kowbojski”. Do tego nurtu należały: poszukiwanie Dzikiego Zachodu w Bieszczadach, kowbojskie i indiańskie grupy przebierańców, festiwale country. Do niego należeli też ludzie tacy, jak Wojciech Cejrowski, który do tego stopnia uwierzył w mit samotnego kowboja-antykomunisty, że... sam nim został⁶.

Idealizacja Ameryki zagnieżdżała się głęboko w psychice także dzięki słuchanej pasjami – właśnie z pobudek polityczno-wolnościowych – muzyce country, bluesowi czy jazzowi... Stefan Drajewski pisze w artykule „Stworzył ich jazz, czyli Komeda i reszta towarzystwa” („Times - Polska”, 17 IV 09): „Jazz – elitarny symbol niezależności i buntu – w przaśnym PRL-u Bieruta był zakazany. Tyle, że oni chcieli przeżyć młodość po swojemu, a nie tak, jak zaplanowała to władza.” Te słowa można odnieść także do rówieśników i następców paczki Komedy.
Lena Frankiewicz z wywiadzie Jacka Wakara („Niewinne czarodziejstwo?”. „Dziennik”, 25 IX 09) mówi wręcz: „Muzyka, jazz, znaczyły coś więcej niż dźwięki. Były wolnością”.
Czytałem kiedyś, że bodajże w stanie wojennym władza wprowadziła ograniczenia dotyczące używania stroju kowbojskiego na festiwalu w Mrągowie. Czyli kowbojowanie – to naprawdę była opozycja! Do najbardziej jaskrawych na to dowodów należy plakat Tomasza Sarneckiego z wyborów 4 czerwca 1989 r. z przeróbką kadru z filmu „W samo południe”, na którym Gary Cooper idzie z kartką wyborczą.
Utożsamialiśmy też ze sobą wszystkie środowiska i ideologie opozycyjne wobec komunizmu. Przedwojenne, wojujące przecież ze sobą obozy polityczne, AK i WiN, pokłócone z dominującym obecnie nurtem odpryski komunizmu – wszystko to traktowano jako jedną całość, której wspólny mianownik, antykomunizm, utożsamiano z kapitalizmem i kowbojską legendą Ameryki. Idealizowaliśmy zresztą także okres międzywojenny.
Choć bowiem nie jest prawdą, jakobyśmy nie mieli mniej lub bardziej sprecyzowanych poglądów gospodarczych, cały nasz program w dziedzinie „czystej” polityki dało się zmieścić w jednym słowie: antykomunizm. Było to oczywiście myślenie oparte na negacji, co potem przyniosło opłakane skutki – no, bo co da się zbudować na antykomunizmie? Byliśmy jednak przekonani, że da się, bo argumentów dostarczały nam przeżycia z wędrówek, które utożsamialiśmy z Dzikim Zachodem, czyli Ameryką, czyli kapitalizmem. Nie wiedzieliśmy, że Wędrówka to nie żaden czysty antykomunizm, tylko jedna z pozytywnych propozycji, możliwa (przynajmniej wówczas) do zaakceptowania dla każdej wymienionej opcji politycznej, ale nie zawierająca w sobie rozwiązań ze wszystkich dziedzin życia. I, oczywiście, niebędąca „kapitalizmem”, ani się z nim nie wiążąca w żadną logiczną całość. Jedynym łącznikiem było to, że w Ameryce istnieje również kult Wędrówki i przygody, wiążący się z klimatami Dzikiego Zachodu – ale nie jako część „kapitalizmu”, lecz jako opozycja wobec niego⁷.
W idealistycznym zapale nie przyjmowaliśmy do wiadomości, że ci, którzy od 1968 r. wpychali się na stanowiska przywódców i rzeczników inteligencji opozycyjnej, to środowisko dawnych stalinowców - lub też chcieliśmy wierzyć w ich cudowne nawrócenie. Piotr Semka w artykule „Stół nie dla każdego” („Rzeczpospolita”, 7-8 II 2009) tak pisze o tym traktowaniu całej opozycji jak jednej społeczności, jednorodnej ideowo i posiadającej wspólne cele, jeszcze podczas obrad Okrągłego Stołu:

"Dziś wspominam, jak bardzo ludzie związani z „Solidarnością” starali się zamykać oczy na różnice ideowe, które istniały między uczestnikami negocjacji [ze strony opozycyjnej]. Samo postawienie pytania, czy ktoś z drużyny Lecha nie gra już na poczet swojego środowiska, wywoływało chór oburzonych potępień. A jednak już wówczas naturalna selekcja tych, którzy byli bliżej Lecha i tych, którzy dopiero musieli się do niego dopychać, tworzyła prefigurację późniejszej sytuacji politycznej. Ludzie lewicy laickiej rozumieli to najlepiej⁸. Niektórzy szczerze i prostodusznie nie rozumieli tego jeszcze bardzo długo. Niektórzy wolą tego nie rozumieć do dziś, a lukier okrągłostołowej rocznicy pozwala zapomnieć o tym, że kiedyś było się figurantem."

Jaka szkoda, że wizja jedności okazała się kompletnie nieprawdziwa – bo była naprawdę piękna!

Że coś jest dobre i antykomunistyczne – poznawaliśmy po tym, że władza to krytykowała. Oczywiście, nasz obraz świata musiał być w takim razie negatywem propagandy komunistycznej. I tak zresztą jest często dotąd, ponieważ tym, którzy decydowali o opiniach społeczeństwa po 1989 r., nie zależało na tym, żeby to zmienić. Reszta środowisk opiniotwórczych nie potrafiła zaś po prostu ponad myślenie „negatywowe” wyrosnąć. Dlaczego takie myślenie jest fałszywe? Ano choćby dlatego, że propaganda komunistyczna często zawłaszczała cudze osiągnięcia. Myśląc w sposób „negatywowy”, odrzucaliśmy je i uznawaliśmy za coś złego.
Nasza wiara w idealną Amerykę była tak silna, że nie pomagały relacje naocznych świadków, którzy tam byli. Ba, gdyby nawet sam Edward Stachura - kultowy dla nas pisarz i wzór do naśladowania, który przecież wędrował po USA - powiedział coś podobnego, nikt by mu nie uwierzył. Tłumaczono by to sobie, że pewno Sted (jak go nazywano) trafił akurat przypadkiem na złych ludzi, albo że dał się zmanipulować komunistom. To był po prostu dogmat, w który wierzyliśmy ślepo. Sądziliśmy, że skoro aż dwa niezależne źródła – nasz wybielony na podstawie komunistycznych ataków obraz USA i literatura przygodowa/film westernowy – zgodnie podają, że Ameryka jest dobra, to musi to być prawda. Postać Ronalda Raegana była tylko kolejnym potwierdzeniem – bo „dowodów” z czasem przybywało.

„Nie rozumiałem kiedyś dziadka, który pomimo tyrad Aliny Grabowskiej uważał, że zbrodnią jest to, co Amerykanie robią w Wietnamie. Nie wierzyłem potem mojemu ojcu, który choć „upokorzył władze PRL” i przez wiele lat nie mógł tu wrócić, mówił, że Sowiety to prymitywy biedne, a Ameryka – bogate. (...). Wtedy, w latach 80., kłóciłem się z ojcem, nie słuchałem go, byłem zajęty „wyzwalaniem” Polski” – pisze Olaf Swolkień („Dlaczego nie będę <<wyzwalać>> Białorusi, „Obywatel” 4/2004).

***

Drugą cechą pokolenia była fascynacja błędnymi rycerzami – „kaskaderami literatury”⁹ . Ich prawdziwą ojczyznę widziano, oczywiście, w Ameryce (wyidealizowane postacie bitników i Jacka Londona), a pierwowzorów dopatrywano się również w westernach (opisany dalej stereotyp kowboja). No i - czy przypadkiem nasi „kaskaderzy literatury” czerpali z Ameryki inspiracje oraz tam przebywali? Czy przypadkiem do jednej paczki z Markiem Hłaską należał Krzysztof Komeda-Trzciński, który tworzył amerykański gatunek muzyki i też umarł młodo?
Kultowym pisarzem westmanów byli właśnie: najpierw Hłasko, potem – Edward Stachura. Zwłaszcza piosenki Stachury tak bardzo pasowały do życia westmanów, że stały się w końcu zasadniczą częścią kanonu piosenki turystycznej.
Skąd to się brało? Wyżej cytowałem stwierdzenie, że jazz „był wolnością”. Otóż nie dotyczyło to tylko jazzu czy innych amerykańskich gatunków muzyki. Wiersze Stachury także uważaliśmy za hymny wolności. Tak więc nasz stosunek do „kaskaderów literatury” nie był tylko zwykłą fascynacją twórczością, stylem życia czy osobowościami artystów. Widzieliśmy w nich wyzwolicieli¹⁰.
W samobójczej śmierci Stachury dopatrywano się protestu przeciw materializmowi, którego nie udało mu się powstrzymać. Widziano w nim taki odpowiednik Ryszarda Siwca, który dokonał samospalenia na Stadionie Dziesięciolecia w sprzeciwie wobec interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. To m. in. tłumaczy, skąd wzięła się seria samobójstw po śmierci Steda¹¹. Nad całą kulturą opozycyjną wisiała zresztą jak czarna szmata straceńcza atmosfera egzystencjalistyczna¹², poetycka fascynacja tragicznym unicestwieniem jednostki.
W tle pojawiała się również fascynacja dowódcami partyzanckimi z II wojny światowej. Po trosze brała się ona stąd, że pokolenie westmanów było kontynuacją pokolenia Armii Krajowej, tylko żyjącą w innych już warunkach. Pogłębiał to wspomniany egzystencjalizm z jego zainteresowaniem wybitną, szlachetną jednostką, zwłaszcza skazaną na zagładę. Wreszcie – pokolenie westmanów łączyło z partyzantami to, że oni również budowali wolny od okupanta świat w górach i lasach. O partyzantce antykomunistycznej wiele nie wiedzieliśmy – nie można było o tym mówić oficjalnie; ktoś od kogoś mógł najwyżej prywatnie usłyszeć - choć dogorywała ona jeszcze w latach sześćdziesiątych. Toteż wspomniane fascynacje dotyczyły głównie partyzantki antyhitlerowskiej.
***
Niesłychanie ważną rolę odgrywała wówczas literatura przygodowa, stapiająca się w jeden „kowbojski” nurt z egzystencjalizmem. Bo też kowbojów w ten właśnie sposób sobie wyobrażano w amerykańskiej literaturze i filmie. Izabella Rusinowa tak pisze w książce „Indianie, traperzy i osadnicy w dziejach amerykańskiego Zachodu” (WSiP, Warszawa 1990, s. 168):

„Bardziej, niż obraz ciężkiej, niewdzięcznej pracy, zapisał się w wyobraźni (...) typ mężczyzny-kowboja, melancholika, romantyka, niezdolnego do stworzenia jakiejkolwiek organizacji.”

Władze komunistyczne nie przeszkadzały w rozwoju literatury przygodowej, traktując ją zapewne jako „wentyl bezpieczeństwa”, dający młodym ludziom chwilę oderwania się od peerelowskiej beznadziei. Wyraźnie też nie zdawały sobie sprawy, że może ona ułatwić tworzenie się środowisk opozycyjnych. To był zresztą ogromny plus PRL-u, że – jak słusznie zauważył kiedyś na spotkaniu poświęconym Stachurze dawny znajomy pisarza i znawca jego twórczości, Krzysztof Rutkowski – można było obok niego żyć. Spróbujcie dziś żyć obok „kapitalizmu”!
Książki przygodowe, pisane wówczas w Polsce, zawierały wstawki ideologiczne, na które ówcześni ludzie reagowali alergicznie. Autorzy przedwojenni byli często zakazani ze względu na ich antykomunizm. Nic też dziwnego, że największym powodzeniem cieszyła się w miarę neutralna (w pojęciu władz, oczywiście) literatura opisująca Dziki Zachód¹³.

Nieodłączną częścią kultury pokolenia westmanów byli bardowie. Atrybutem barda była przede wszystkim gitara, w dużo mniejszym stopniu – organki. Oczywiście, sam Stachura doskonale pasował do ideałów pokolenia, jako że był zarówno bardem, jak i błędnym rycerzem. Znamienne, że to dopiero piosenki sprawiły, iż twórczość Steda zaczęła się cieszyć popularnością.
Poezja bardów miała wielki wpływ na westmanów – czytałem o ludziach, którym „Obława” Jacka Kaczmarskiego „ustawiła życie”. Także pieśń, wspólny śpiew, odgrywały u westmanów ogromną rolę. Służyły one integracji przez przeżycie estetyczne – wbrew intencjom władzy, dążącej do rozbicia społeczeństwa na jednostki. Poważny stosunek do kultury był zresztą cechą tamtego pokolenia. Cechą niełatwą dziś do wytłumaczenia – mamy wszak czasy, kiedy kulturę uważa się za rozrywkę – i to rozrywkę drugorzędną, bo w odróżnieniu od np. alkoholu i seksu nie oddziałującą na wszystkich dostatecznie silnie. Coraz częściej też – podobnie, jak inną świętość pokolenia westmanów, turystykę – traktuje się ją jako zwykły uatrakcyjniający dodatek do zakupów. Najlepiej wyjaśnimy ten problem, posługując się analogią, dotyczącą środowiska dawnych marynarzy. Poniższy opis występu śpiewaków okrętowych i roli, odgrywanej przez pieśń, pochodzi z książki Eugeniusza Koczorowskiego „Ludzie od masztów i żagli” (KAW, Gdańsk 1986, s. 162-163).

„Pieśń okrętowa śpiewana zbiorowo ma w sobie coś z misterium, powodującego przeobrażenie ludzkich charakterów. A oto, co na ten temat pisze znany rosyjski piewca morza, K. M. Staniukowicz: <<...Radzi, że po dziennym nużącym upale nastąpiło ochłodzenie, marynarze tłoczą się na pokładzie dziobowym (fregaty, przyp. E.K.), słuchając śpiewaków, zebranych przy dziale. Żarliwi miłośnicy śpiewu, szczególnie spośród starych marynarzy, z bliska obstąpili śpiewaków, słuchając w skupieniu, z powagą, i wiele opalonych, owietrzonych twarzy promienieje niemal zachwytem. Między nimi stał, pochyliwszy się ku przodowi, barczysty, przygarbiony starzec Ławrientjicz – marynarz co się zowie, należący do „dziobowej arystokracji”, z żylastymi rękoma, w które wżarła się smoła, bez palca u jednej ręki, urwanego już dawno przez marsafał, o chwytliwych stopach. Ławrientjicz pił na umór. Stale przywożono go z lądu nieprzytomnego z rozbitą fizjonomią – zwykł bowiem wdawać się w bójki z cudzoziemskimi marynarzami. (...) I ten sam Ławrientjicz, ze szczotką wąsów pod śliwą bardzo sinego nosa, z twarzą posiekaną zmarszczkami, zazwyczaj gniewną, jakby Ławrientjicz z czegoś niezadowolony miał zaraz trysnąć fontanną wyzwisk, słucha teraz pieśni w jakimś zachwyceniu, a wzrok jego jest łagodny, pełen cichej zadumy. Ten i ów z marynarzy cichutko wtóruje, inni rozbici na gromadki gawędzą półszeptem, wyrażając pochwałę to uśmiechem, to okrzykiem. (...) Pieśń rozbrzmiewała za pieśnią, przypominając marynarzom, wśród gorąca i jasności podzwrotnikowej, daleką ojczyznę z jej śniegami i mrozami, polami, borami i kurnymi chatami, z jej niedolą i ubóstwem, tak bliskimi sercu...>>”

Nic więc dziwnego, że pieśń, dająca jakby przedsmak przyszłej wolności, była najważniejszym przejawem kultury środowisk turystycznych.

Niestety, nasze oparcie na estetycznych fascynacjach było zdecydowanie nadmierne. Instruktorów harcerskich z ostatnich roczników pokolenia westmanów pamiętam jako ludzi, z którymi świetnie można było coś przeżywać, ale od których próżno było oczekiwać pomocy czy zrozumienia, jakiego miał prawo oczekiwać ktoś, kogo ci instruktorzy mieli WYCHOWYWAĆ. Zajęci byli oni swoimi ogniskowo-krajobrazowo-przygodowymi przeżyciami estetycznymi w takim stopniu, że na wychowanie młodzieży nie było już w ich umysłach miejsca. W podległych im drużynach i zastępach panowała w zasadzie anarchia.

Aparat władzy wydawał się wtedy jakąś wielką, kamienną bryłą, ugniatającą ciało społeczeństwa polskiego. Społeczeństwo to zaś, choć oczywiście nie składało się z ideałów i ulegało stopniowo patologiom, było w swoim zrębie NORMALNE. Tzn. w jego skład wchodzili w większości ludzie pełnowymiarowi, nie zaś – zainteresowani wyłącznie karierą lub/i zarabianiem oraz wydawaniem pieniędzy.

***

Nasze kowbojsko-egzystencjalistyczne fascynacje nie pozostały bez wpływu nawet na codzienny wygląd. Informacje o tym znajdujemy w wywiadzie Agaty Gardas z prof. Piotrem Jaroszyńskim, kierownikiem Katedry Filozofii Kultury KUL („Moda zmienia mentalność”, „Nasz Dziennik”, 7 X 08):

„[A.G.] …W czasach PRL, ubierając się w niedbały sposób, polska inteligencja manifestowała swój bunt przeciw komunie. (...)
[P.J.] - Dżinsy to chyba symbol największego paradoksu, z jakim mamy do czynienia, próbując jednoznacznie określić różnicę między wschodem i zachodem, między totalitaryzmem a demokracją. W czasach komuny dżinsy były symbolem Ameryki, a więc Zachodu, a więc wolności. Tymczasem, ściśle biorąc, w Ameryce były one atrybutem właśnie tzw. klasy robotniczej, górników i rolników, jako mocne i wygodne spodnie do pracy fizycznej. Ale w Ameryce to nie były spodnie do teatru, do kościoła czy do parlamentu. Komunizm wykreował u nas tak silnie kult Ameryki (głównie za pośrednictwem filmów), że robocze spodnie stały się spodniami oficjalnymi. Oczywiście, dziś mają różne fasony, od worka po nieomal rajstopy, ale na pewno nie są to spodnie eleganckie.”

Z jednej strony to zamiłowanie do niedbałych ubiorów było reakcją na obnoszenie się z garniturami przez komunistyczną nomenklaturę. Garnitur łączy się z wyjątkowością, elitaryzmem, jednak wszystkim ten „elitaryzm” w wydaniu komunistycznych „towarzyszy szmaciaków” pachniał zakłamaniem. „Luzacki” ubiór był protestem przeciw temu zakłamaniu. Z drugiej zaś strony – jak ludzie mieli nie obnosić się z niedbałymi strojami, skoro książki przygodowe - zwłaszcza Karola Maya - zgodnie przedstawiały w ten właśnie sposób (a raczej jeszcze gorzej) ubiór większości bohaterów ukochanego przez nas Dzikiego Zachodu? Jak mieli nie zakładać dżinsów, skoro nosili je bohaterowie ulubionych filmów westernowych?
Nieważne więc, że dżinsy nosili też górnicy czy chłopi. Zresztą, czy farmerzy i poszukiwacze złota nie byli również elementami legendy Dzikiego Zachodu? Rolnik czy górnik w Polsce – to zwykły, prosty człowiek. Rolnik czy górnik w USA – to całkiem co innego, bo on ocierał się o Wielką Przygodę¹⁴. Tym właśnie różniła się „robocza” stylizacja antykomunistycznej inteligencji polskiej od analogicznego zjawiska w środowiskach komunizujących, również stylizujących się na ludzi pracujących fizycznie. Jeszcze dziś można spotkać ludzi, wywodzących się ze środowisk ówczesnych „młodych włóczęgów”, którzy do kościoła chodzą w dżinsach – i to bynajmniej nie z lekceważenia dla świętości.
Noszono jednak nie tylko spodnie, ale i - do kompletu z nimi - kurtki dżinsowe, które wprawdzie wiązały się z USA, ale na Dzikim Zachodzie chyba raczej nie było dla nich miejsca. Takie komplety uchodziły bowiem za coś w rodzaju garnituru prawdziwego włóczęgi i w związku z tym były przedmiotem marzeń wielu ludzi. W ubiorze takim chodził Edward Stachura.

Symbolem identyfikacji z egzystencjalizmem były: broda i czarny sweter, tak chętnie noszone przez działaczy antykomunistycznych (choć tłumaczy się to też względami praktycznymi – broda utrudniała identyfikację). Wydaje się, że symbolizować one miały ich straceńczą postawę (wśród ówczesnej inteligencji szczególnie często noszono właśnie brody). Wiadomość o tej modzie znajdujemy w artykule Julii Wronikowskiej „Plakat, który podbił Polskę w 1989 roku” („Gazeta Wyborcza”, 3/4.VI.09, Internet):

"Musiał mieć brodę
(...) Druga osoba to działacz Solidarności. Koniecznie musiał mieć brodę, no bo jak by wyglądał opozycjonista bez brody. Powinien być też w golfie, bo wszyscy oni chodzili w golfach (...).”